اندازه رقابت انحصار و الگوی رفتاری در بخش صنعت ایران با استفاده از رویکرد غیرساختاری

Transcript

1 فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی شماره 81 زمستان اندازه رقابت انحصار و الگوی رفتاری در بخش صنعت ایران با استفاده از رویکرد غیرساختاری ** * سمانه نورانی آزاد فرهاد خدادادکاشی *** مرضیه اسحاقی گرجی دریافت: 95/2/22 پذیرش: 95/8/1 قدرت بازاری / آماره / H تمرکز / صرفه مقیاس / شدت مضار هزینهای چکیده در این مقاله ضمن معرفی روشهای ساختاری و غیرساختاری اندازهگیری قدرت انحصاری تالش میشود اندازه قدرت انحصاری در بازارهای صنعتی ایران براساس روش غیرساختاری ارزیابی شود. برای تحقق این هدف از دادههای خام 131 صنعت کد چهاررقمی ISIC در سالهای استفادهشده است. براساس نتایج پژوهش درصد باالیی از صنایع ایران تمرکز متوسط به باال داشته و همچنین اندازه موانع ورود برای درصد قابلتوجهی از صنایع بسیار باال است. از طرف دیگر صنایع ایران از صرفههای مقیاس برخوردار نبوده و عالوه بر این نتایج پژوهش با استفاده از رویکرد پانزار _ راس داللت بر آن دارد که بازارهای صنعتی ایران نیز رقابتی نیستند. طبقهبندی L70, L13, L10 :JEL khodadad@pnu.ac.ir *. استادتمام گروه اقتصاد دانشگاه پیام نور تهران ایران noraniazad@pnu.ac.ir **. استادیار گروه اقتصاد دانشگاه پیام نور تهران ایران marziyeheshaghigorji@gmail.com ***. کارشناس ارشد اقتصاد دانشگاه پیام نور تهران ایران سمانه نورانی آزاد مسئول مکاتبات.

2 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 2 مقدمه صنعت و اقتصاد مناسب 2 عملکرد ضروری عنصر بهعنوان و بوده اقتصاد پویایی الزمه 1 رقابت اقتصادی توسعه ازجمله اقتصادی عظیم دستاوردهای تأمین بر عالوه که شناختهشدهاست افزایش به خصوصی بخش مشارکت توسعه و تولید هزینههای کاهش کارایی افزایش بنابراین میشود. ختم نیز مصرفکنندگان رفاه و اشتغال افزایش انتخاب آزادی تنوع همچنین میکنند. دنبال رقابت ارتقای طریق از را خود توسعه مسیر کشورها از بسیاری رقابت اندازه و اقتصاد اندازه میان مثبت رابطهای وجود نشانگر دنیا کشورهای بیشتر تجربه اقتصادی سیاستگذاران نیز ایران اقتصاد در حاضر حال در است. رقابت به پایبندی میزان یا چشمانداز سند توسعه برنامههای در و دانسته توسعه اهرم را رقابت تسهیل و انحصار رفع مشارکت و توسعه بر 44 اصل کلی سیاستهای اجرای قانون و مقاومتی اقتصاد سند 1404 تحقق البته که دارند بسیار تأکید بهرهوری افزایش و دولت نقش کاهش خصوصی بخش. 3 است امکانپذیر اقتصاد رقابتیشدن طریق از اهداف این تمام اهمیت دلیل به صنعت بخش اقتصادی مختلف زیربخشهای میان در دیگر سوی از از بسیاری پویایی حوزه اجتماعی و اقتصادی رفاه افزایش و جامعه مایحتاج تأمین در ویژه قدرت اندازهگیری و ساختاری متغیرهای مطالعه بنابراین است تجربی تحقیقات و مطالعات موفقیت میزان و بخش این شرایط ارزیابی در قابلتوجهی اهمیت صنعت بخش در بازاری دارد. باالدستی اسناد اهداف احراز در صنعت بخش در آن شکلگیری در مؤثر عوامل و 4 بازاری قدرت علمی مطالعه امروزه میشود انجام متفاوت رویکردهای قالب در و 5 صنعتی سازمان مطالعات در معموال انحصار وجود که است آن بیانگر بازاری قدرت درباره انجامشده مطالعات بهطوریکه 7 مقیاس صرفه 6 ورود موانع مانند بازار ساختاری عوامل به میشود را بازاری قدرت یا 1. Competition. 2. Performance. 4. Market Power. 5. Industrial Organization. 6. Barriers to Entry. 7. Economies of Scale ص ) 1393 ( نورانیآزاد 3.

3 3 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا استراتژیک عکسالعملهای و رفتار )مانند بازار رفتاری جنبه یا 2 باال تمرکز و 1 کاال تفاوت و ساختاری عناصر ارزیابی و صنعتی بازارهای مطالعه البته داد. نسبت صنعت( در بنگاهها تدوین و بازار سازماندهی در اساسی نقشی میتواند انحصار شکلگیری در مؤثر رفتاری آن اصلی منابع و بازاری قدرت شناسایی با بهتر بهعبارت کند. ایفا رقابتی سیاستهای شد. خواهد ممکن مناسب ضدانحصاری و رقابتی سیاستهای تدوین بخش شرایط غیرساختاری رویکرد از بهرهگیری با میکوشد حاضر تحقیق ازاینرو کسب برای البته کند. ارزیابی انحصار یا رقابت به نزدیکی یا دوری نظر از را ایران صنعت از استفاده با ساختاری مهم متغیرهای غیرساختاری روش نتیجه به نسبت بیشتر اطمینان درباره قضاوت متغیرها این اندازهگیری زیرا شدهاند اندازهگیری غیرپارامتریک روش را خیر یا دارد سازگاری مشاهدهشده وقایع با غیرساختاری روش یافتههای آیا که امر این مضار شدت همچون شاخصهایی به استناد با پژوهش این اساس براین میسازد. ممکن و برتر بنگاه n تمرکز شاخصهای 5 ویلسون کومانور معیار 4 فلورنس معیار 3 هزینهای رد 7 H آماره از بهرهگیری با و ساختاری متغیرهای اندازهگیری به 6 هیرشمن هرفیندال منظور این به میکند. ارزیابی را صنعت بخش در بازاری قدرت درجه 8 راس پانزار مدل رد ایران آمار مرکز ISIC چهاررقمی کد صنعت 131 در فعال بنگاه دادههای از است. شده استفاده برآورد و تخمین برای سالهای نظری مبانی اول بخش در مقدمه از پس که است بهاینترتیب مقاله این سازماندهی به دوم بخش میشود. معرفی بازار ماهیت تشخیص و انحصاری قدرت اندازهگیری به مربوط تحلیل تجزیهو راس پانزار مدل معرفی به نیز سوم بخش دارد. اختصاص قبلی مطالعات مرور اندازهگیری با بخش این در همچنین میپردازد. مدل تخمین از حاصل نتایج ارائه و دادهها 1. Product Differentiation. 2. High Concentration. 3. Cost Disadvantage Ratio. 4. Florence. 5. Comanor - Wilson. 6. Herfindahel- Hirschman. میآید. بهدست تولیدی نهادههای قیمت در تغییر به نسبت بنگاه خالصهشده فرم درآمدی کشش مجموع از H آماره 7. برای گذشته از و میکنند ایفا رقابتی سیاست تنظیم در اساسی نقشی که است آن معیارها این از استفاده اصلی دلیل بودهاند. بازار تنظیمکننده سازمان و تصمیمگیری محافل توجه مورد رقابتی عملکرد تنظیم و تدوین 8. Panzar - Rosse.

4 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 4 و میشود ارائه بازار ساختار از قضاوتی مقیاس صرفههای و ورود موانع تمرکز نسبتهای میشود. بیان سیاستی توصیههایی و شده جمعبندی مطالب پایانی بخش در درنهایت نظری مبانی 1. صنعتی اقتصاد مباحث مهمترین از یکی بازاری قدرت درجه تحلیل و رقابت ارزیابی مبحث بهطوریکه است کرده جلب خود به را بسیاری پژوهشگران و اقتصاددانان توجه که است دو قالب در انحصاری قدرت اندازهگیری و بازار ساختار تحلیل تجربی و نظری ب عد از میزان اندازهگیری ساختاری رویکرد در میشود. انجام 1 غیرساختاری و ساختاری رویکرد رفتار ساختار روش به میتوان جمله آن از که است مختلفی روشهای بر مشتمل رقابت که کرد اشاره مرسوم روشهای از تعدادی و )ESH( 3 کارا ساختار فرضیه )SCP( 2 عملکرد باال تمرکز که است استوار عقیده براین )SCP( الگوی دارند. صنعتی سازمان نظریه در ریشه عقیده این کارایی فرضیه اما است. بزرگ بنگاههای بین همکاری و ائتالف وجودی علت متمرکزترشدن و بازار بر تسلطشان موجب بزرگ بنگاههای کارایی که میدهد ترویج را تمرکز به )انحصار( رقابت فوق روش دو هر در که میشود مالحظه درواقع میشود. بازار. 4 است شده مرتبط بازار غیررسمی و رسمی شق دو به رقابت اندازهگیری ساختاری روشهای دیگر طرف از تسا این انحصاری قدرت اندازهگیری غیررسمی روشهای از منظور میشوند. تفکیک محقق سلیقه و نظر برحسب درواقع و نبوده برخوردار نظری حمایت از روشها این که و انحصار و رقابت اندازهگیری برای رسمی ساختاری روش در اما میشوند فرمولبندی میشود. استفاده بهینهیابی و ناقص رقابت نظری چارچوب از تمرکز و رقابت رابطه ارزیابی و بازار ساختار ارزیابی غیررسمی روشهای از هردو کارایی فرضیه و )SCP( الگوی. 5 هستند رقابت بر تمرکز اثر بررسی برونزا که است بازاری رفتار و ساختار عناصر نتیجه بازار عملکرد )SCP( رویکرد در 1. Structural and Non-Structural Approaches. 2. Structure - Conduct - Performance. 3. Efficiency Structure Hypothesise. 4. Simbanegavi and et.al (2015); p Perloff and et.al (2007); p. 13.

5 5 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا ظهور امکان باشد متمرکزتر بازار هرچه که است این بر فرض رویکرد این در هستند. درواقع مییابد. کاهش رقابت میزان و شده بیشتر بزرگ بنگاههای بین همکاری و ائتالف البته که است عملکرد و رفتار به ساختار از یکطرفه علیت جهت )SCP( رویکرد در. 1 است داشته پی در نیز فراوانی انتقادهای فرضیه این است. غیررسمی ساختاری روشهای چارچوب در نیز دمستز کارایی فرضیه این بر و بوده تعارض در )SCP( نظریه با اما است ساختاری روشهای اردوگاه در هرچند دلیل به نهایت در و میشوند مسلط بازار بر باالتر کارایی با بنگاههای که دارد تأکید امر درواقع میشود. متمرکز بازار و یافته افزایش کارا بنگاههای بازار سهم مشتریان استقبال )تمرکز( بازار ساختار دیدگاه این در است. )SCP( الگوی برای رقیبی کارایی فرضیه. 2 میگیرد شکل )کارایی( بازار عملکرد براساس باید انحصاری قدرت اندازهگیری ساختاری رویکرد غیررسمی روش دو معرفی از پس سازمان نظریه براساس انحصاری قدرت اندازهگیری ساختاری و رسمی رویکردهای که گفت رد بنگاه سود حداکثرسازی بر بازار ساختار ارزیابی رسمی روشهای گرفتهاند. شکل صنعتی این )پیشروان 3 واترسون کالینگ که الگویی در است. شده پایهریزی چندجانبه انحصار بازار بنگاه سود میکنند تولید همگن کاالی بازار در مختلف اندازه با بنگاه n دادند ارائه روش( به لرنر( شاخص )برحسب بنگاه سودآوری عملیاتی انجام با سپس و شده حداکثر شاخص میشود: مرتبط بازار( )ساختار تمرکز جمله از مختلف متغیرهای L = -(1+σ) H η D ) 1 عدد هرچه و اختیارمیکند را یک تا صفر مقدار و بوده لرنر شاخص L )1( رابطه در η D است. رقابت از دور و انحصاری بازار باشد نزدیکتر یک به و بوده بزرگتر آن. 4 است بازار( رفتاری )متغیر حدسی تغییرات معرف و شاخص σ و بازار تقاضای کشش قرار انحصاری قدرت اندازهگیری رسمی و ساختاری روشهای زمره در که دیگری الگوی است: توضیح قابل باقیمانده تقاضای و کارتل نظریه طریق از میگیرد 2. Clarke, Davies and Waterson (1984); p Cowling and Waterson (1976). 4. Cowling and Waterson (1976); p ص ) 1389 ( خداداکاشی 1.

6 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 6 L = C K η D -η S (1-C K ) ) 2 تقاضای کشش η D لرنر شاخص برحسب انحصاری قدرت نشانگر )2( رابطه در L کارتل یا مسلط بنگاههای بازاری سهم C K و حاشیهای گروههای تقاضای کشش η S بازار روشهای در هم و رسمی روشهای در هم میشود مالحظه که همانطور بنابراین است.. 1 میشود مرتبط تمرکز به )انحصار( رقابت اندازه ساختاری رویکرد از غیررسمی رویکرد بهعنوان که )NEIO( 2 جدید تجربی صنعتی اقتصاد رویکرد دیگر سوی از بروز علت و گرفته شکل سنتی مدلهای درمقابل میشود شناخته غیرساختاری رسمی )که رویکرد این در میدهد. نسبت بازار عملکرد و ساختار از غیر عواملی به را انحصار معموال است( توجه و تأکید مورد بنگاهها استراتژیکی عکسالعمل و رفتاری جنبههای نهایی هزینه قیمت بین انحراف نهادهها قیمت به نسبت درآمد کشش با بازاری قدرت هب میتوان حوزه این معروف شاخصهای از میشود. سنجیده 3 حدسی تغییرات معیار یا ایستای مدلهای از معموال که کرد اشاره حدسی تغییرات معیار و راس پنزار H شاخص بازاری قدرت ارزیابی و تحلیل برای صنعت و بنگاهها هزینه و درآمد اطالعات و 4 مقایسهای. 5 میکنند استفاده برای که غیرساختاریاند مدلهای مهمترین از 7 لئو برسناهان مدل و 6 راس پانزار مدل براساس راس پانزار مدل در کار روش میروند. بهکار بازار سطح در رقابت اندازهگیری استوار مقایسهای ایستای تئوری بر روش این درواقع است. 8 خالصهشده فرم درآمدی معادله بهدنبال بنگاهها که است استوار فرض این بر و دارد بازار عمومی تعادل در ریشه بوده استراتژیهای بازار آن در فعال نهادههای هزینه تغییرات به پاسخ در و سود حداکثرسازی نهایی هزینه با برابر را نهایی درآمد تابع بنگاهها بنابراین میگیرند. بهکار را قیمتی متفاوت 1. Landes and Posner (1981); p New Empirical Industrial Organization. 3. Conjectural Variation. 4. Comparative Static Models. 5. Pellecchia and Coccorese (2013); p Panzar and Rosse (1977). 7. Bresnehan - Lau (1982). 8. Reduced form Revenue Equation.

7 7 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا را درآمد )که خالصهشده فرم درآمدی معادله سپس و تعادلی ستاده سطح تا داده قرار پانزار شود. استخراج میدهد( ارتباط کنترل متغیرهای و نهادهها قیمت از برداری به مجموع بهصورت میشود نامیده 1 Hآماره که موجزی و مختصر شاخص ادامه در راس 1 H> - محدوده در که دادند ارائه نهادهها قیمت به نسبت خالصهشده فرم درآمد کشش برد بهکار صنعت یا بازار در رقابت اندازهگیری برای میتوان را شاخص این دارد قرار نهادههای قیمت افزایش که است معنا این به و بوده 1=H کامل رقابت بازار در بهطوریکه و بنگاه تولیدی محصول قیمت افزایش به و داده افزایش را بنگاهها نهایی هزینه تولیدی قیمت افزایش کامل انحصار و کارتل شرایط در دیگر سوی از میشود. منتهی درآمد کاهش را کل درآمد و تعادلی ستاده سطح سپس و شده نهایی هزینه افزایش باعث نهادهها 1>H>0 انحصاری رقابت ویژگی با بازار در همچنین بود. خواهد 0 H بنابراین و میدهد انواع درمورد منطقی نتایج به دستیابی برای که است ضروری نکته این ذکر همچنین است. 2 شافر ازاینرو باشند بلندمدت تعادل در بنگاهها باید H آماره از استفاده با رفتاری الگوی درواقع معادله این کرد. استفاده بنگاهها بلندمدت تعادل آزمون برای بازدهی نرخ معادله از بازدهی نرخ که تفاوت این با است راس پانزار خالصهشده فرم درآمدی معادله همان H آماره از استفاده با توانست شافر است. شده جایگزین وابسته متغیر بهعنوان درآمد بهجای اعتقاد به بگیرد. تصمیم بنگاهها بلندمدت عدمتعادل و تعادل درباره بازدهی نرخ معادله در بیانگر اینصورت غیر در و داده نشان را بنگاهها بلندمدت تعادل آماره این صفر مقدار وی. 3 است بنگاهها عدمتعادل مقایسهای ایستای تئوری پایه بر خود الگوی در لئو) 1982 ( برسناهان دیگر سوی از عکسالعمل و حدسی تغییرات معیار از بهرهگیری با بنگاهها سود حداکثرسازی بهدنبال و درجه اندازهگیری برای و داده پوشش را بازار ساختار از وسیعی طیف بنگاهها استراتژیک انحصار بازار در بهینگی شرط و تقاضا معادله شامل پایهای معادله دو از بازاری قدرت. 4 کردهاند استفاده چندجانبه معیار یک راس پانزار H شاخص و لئو برسناهان روش ترکیب با نیز )1983( شافر 1. H-Statistics. 2. Shaffer (1982). 3. Ajisafe and Akinlo (2013); p Bresnehan (1989); p

8 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 8 تغییرات معیار نهتنها کرد ثابت روش این در او داد. ارائه رقابت اندازهگیری غیرساختاری و بازار تقاضای کشش با بلکه است برابر لئو برسناهان مدل بازاری قدرت با حدسی است: ارتباط در زیر بهصورت نیز راس پنزار مدل در H شاخص λ=θ θ=e/(h-1) λ=e/(h-1) ) 3 شاخص H بازار( رفتاری )متغیر حدسی تغییرات θ بازاری قدرت پارامتر λ بهطوریکه عکسالعمل و رفتار محققان برخی همچنین. 1 است بازار تقاضای کشش E و راس پانزار دادهاند: نسبت بازار ساختاری عناصر به زیر بهصورت را بنگاهها استراتژیکی θ=θ 0 +θ 1 C K +θ 2 MMC i ) 4 نشان را 2 بنگاه چندبازاری ارتباط MMC i و بازار ساختاری عناصر C K بهطوریکه رقابت اندازه نیز غیرساختاری رسمی روشهای در که میشود مالحظه بنابراین. 3 میدهد راس پانزار مدل از استفاده البته شود. مرتبط بازار ساختاری معیارهای به میتواند )انحصار( تعادلی قیمت دادههای به آنکه نخست دارد: مزیتهایی )انحصار( رقابت اندازه مطالعه در رد اینکه دوم میشود استفاده خالصهشده فرم درآمد معادله از بلکه نیست نیازی بنگاه تورشی بدون غیررقابتی رفتار غیرساختاری مدلهای دیگر با مقایسه در کوچک نمونههای محاسبه قابل بهسادگی خطی معادله از استفاده با بازاری قدرت آخر در و میدهد نشان را. 4 است تحقیق پیشینه 2. قدرت و رقابت ارزیابی درباره مطالعات برخی اجمالی بهطور مقاله از بخش این در و محققان توسط راس پانزار غیرساختاری و غیرپارامتریک روشهای از استفاده با بازاری میشود. مرور کشور خارج و داخل اقتصاددانان 1. Shaffer (1983); p Multimarket Contact. 3. Rosenbum (1994); P Stavarek and Repekova (2011); p. 2. Matthews and et.al. (2007); p

9 9 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا نسبتهای و راس پانزار مدل از بهرهگیری با مقالهای در 1 سکینگ و آسیکالین سالهای در ترکیه بانک 22 دادههای و هیرشمن هرفیندال شاخص و CR3 CR4 تمرکز است آن بیانگر پژوهش نتایج میپردازند. رقابت بررسی به و مقدار با نهادهها( قیمت به نسبت بهره درآمد کشش )مجموع H آماره دوره کل در که در آماره این دیگر سوی از میدهد. نشان را انحصاری رقابت بازار ساختار 0/599 برابر وجود 0/707=H و 0/501=H مقادیر با بهترتیب و سالهای مقدار مقایسه با ایشان همچنین میکند. تأیید را رقابت افزایش و انحصاری رقابت ساختار و 2002 سال در هیرشمن هرفیندال شاخص و CR3 CR4 تمرکز نسبتهای شاخص کاهشیافته ترکیه بانکی بخش در تمرکز اندازه دریافتند بانکها کل دارایی برای 2013 است. کارایی و رقابت راس پانزار رویکرد از استفاده با مقالهای در نیز 2 موشی و پاستوری رقابت میان ارتباط مقاله این در همچنین کردهاند. بررسی را تانزانیا تجاری بانکهای تصادفی اثرات با معمولی مربعات حداقل روش و پنل دادههای از استفاده با کارایی و بخش در انحصاری رقابت شرایط حاکمیت بر داللت پژوهش نتایج و است شده بررسی و رقابت میان میدهد نشان کارایی و رقابت رابطه بررسی همچنین دارد. کشور این بانکی کارایی و رقابت سودآوری بین درحالیکه دارد وجود دوطرفهای علیت رابطه کارایی میشود. رد معکوسشان رابطه ولی شده تأیید یکطرفهای عل ی رابطه سودآوری تجاری بانکهای بازاری قدرت و رقابتی»شرایط نام به مقالهای در 3 کاچتولی و همزا سالهای در انحصاری قدرت و بازار ساختار بررسی به اسالمی«بانکهای و و ساختاری رویکرد دو از و پرداخته آسیا شرق جنوب منطقه و منا عضو کشورهای در H آماره هیرشمن هرفیندال برتر بنگاه پنج و سه تمرکز شاخصهای شامل غیرساختاری شاخص از استفاده با پژوهش نتایج کردهاند. استفاده لرنر شاخص و راس پانزار مدل در براساس همچنین است. پایین بازار دو هر در تمرکز میدهد نشان هیرشمن هرفیندال و H آماره دیگر سوی از متمرکزند. نسبتا اسالمی بانکهای تمرکز نسبتهای شاخص 1. Acikalin and Saking (2015). 2. Pastory and Moshi (2015). 3. Hemza and Kachtouli (2014).

10 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 10 حالی در این و میدهند نشان بازار دو هر در را انحصاری رقابتی بازار ساختار لرنر شاخص است. بیشتر بازاری قدرت اسالمی بانکهای در که است به تعادل«و هزینهها مقیاس نقش رقابت:»بررسی نام با مقالهای در 1 همکاران و بکر در راس پانزار الگوی از استفاده با بانکداری صنعت در رقابتی رفتار ارزیابی خالصهشده فرم درآمدی معادله از و پرداخته سالهای در کشور 63 از بانک هب توجه )عدم مقیاسبندی عدم بنگاهها( اندازه تفاوت )درنظرگرفتن مقیاسبندی بهصورت پژوهش نتایج کردهاند. استفاده H آماره ارزیابی برای قیمت معادله و بنگاهها( اندازه تفاوت کشور 56 در قیمت معادله و عدممقیاسبندی با درآمدی معادله وقتی که است آن بیانگر در انحصاری رفتار فرضیه شد گرفته بهکار کشور 54 در مقیاسبندیشده درآمد معادله و درآمد معادله در H آماره مقایسه این بر افزون میشود. تأیید انحصاری رقابت رفتار و شده تورش انحصاری رقابت شرایط در آماره این میدهد نشان دیگر مدل دو با مقیاسبندیشده دارد. پایین سمت به تورش رقابتی شرایط در و باال سمت به عربی کشورهای بانکداری صنعت در بازار ساختار مقالهای در 2 همکارانش و آلمحرمی هرفیندال شاخص برتر بنگاه k تمرکز شاخص از و کرده 1993 سالهای در را ایشان پژوهش نتایج براساس کردهاند. استفاده راس پانزار مدل در H آماره و هیرشمن بهسمت اخیر سالهای در و بوده متمرکز نسبتا کویت و سعودی عربستان امارات بازارهای دارد. وجود باالیی بسیار تمرکز عمان و قطر بحرین در همچنین حرکتند. در کمتر تمرکز امر این بر داللت راس پانزار مدل در H آماره مقدار از بهدستآمده نتایج این بر افزون حکمفرما کامل رقابتی شرایط کویت و سعودی عربستان امارات بانکی بخش در که دارد دیگر سوی از میکنند. فعالیت انحصاری رقابتی شرایط در قطر و بحرین در بانکها و بوده نمیشود. رد عمان بانکی بخش در انحصاری رقابت رفتار وجود فرضیه آزمون با ژاپن«بهادار اوراق بازار در رقابت»درجه نام با مقالهای در 3 کمساکا و تسوتسوی بررسی را صنعت این سالهای رقابتی شرایط راس پانزار مدل از بهرهگیری و زمانی بازه دو در ژاپن بهادار اوراق بازار در دادند نشان و کرده 1. Bikker and et al. (2012). 2. Al-Muharrami and et al. (2006). 3. Tsutsui and Kamesaka (2005).

11 11 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا ضمن زمانی بازه در دیگر طرف از ندارد. وجود انحصاری تعادل 1997 تأثیر وجود با صنعت این همچنین نمیشود. رد انحصاری رفتار وجود فرضیه رقابت کاهش بود. نخواهد رقابتی کامال مالی اصالحات بررسی به راس پانزار رویکرد از بهرهگیری با مطالعهای در نیز 1 کامرسچن و فیسچر نشان و پرداخته 1991/1-1994/4 زمانی بازه در امریکا هواپیمایی شرکت 29 در رقابت رقابت رفتار اما شده رد انحصاری و رقابتی رفتار وجود H آماره مقدار به توجه با دادند میشود. تائید انحصاری ورود مانع شدت تمرکز بررسی به مطالعهای در )1390( نصیریاقدم و شهیکیتاش کولرآبی صنعت در مؤثر انحصار ساختار از ناشی رفاهی هزینههای و مقیاس صرفههای شدت شاخصهای به استناد با پژوهش نتایج و پرداخته سالهای در ایران صنعت در انحصاری قدرت و تمرکز میزان میدهد نشان هیرشمن هرفیندال و تمرکز هرفیندال شاخص اندازه بررسی مورد دوره تمام در بهطوریکه است باال بسیار کولرآبی بنابراین است. رسیده 4332 به آن مقدار 1381 سال در و بوده 1800 از باالتر هیرشمن نتایج و بوده حاکم ایران کولرآبی صنعت در )الیگوپولی( محکم چندجانبه انحصار ساختار در حاکم غیررقابتی شرایط بهدلیل پوزنر و هاربرگر رفاهی هزینه شاخص محاسبه از حاصل میدهد. نشان را باالیی نسبتا رفاهی هزینه صنعت این ار ایران کارخانهای صنایع بازار ساختار مقالهای در )1393( نوروزی و شهیکیتاش ایران ISIC چهاررقمی کد صنعت 131 در غیرساختاری و ساختاری مدلهای براساس )0/12-( بون شاخص مقادیر به توجه با ایشان کردند. مطالعه 1387 تا 1375 دوره در ایران صنعت بخش در رقابت میزان دریافتند )0/36( لرنر و )0/24( هیرشمن هرفیندال میکنند. فعالیت انحصاری رقابت شرایط در کشور صنایع و بوده اندک دادههای از بهرهگیری با مقالهای در نیز )1393( هادیزادگان و جواهری صدرایی و بازاری قدرت تهران بهادار اوراق بورس در پذیرفتهشده دارویی تولیدکننده بنگاه 23 برای و کرده مطالعه را سالهای در ایران داروسازی صنعت در فنی کارایی تحلیل روش از فنی کارایی بررسی برای و CR4 تمرکز شاخص از بازاری قدرت محاسبه 1. Fischer and Kamerschen (2003).

12 12 پژوهشنامه بازرگانی شماره 81 زمستان 1395 پوششی دادهها استفاده کردهاند. صدرایی دریافت که تمرکز و صرفههای مقیاس اثر مثبت و معناداری بر سودآوری دارد ازاینرو نتیجه گرفت که نظریه قدرت بازاری در صنعت داروسازی ایران تأیید میشود. خدادادکاشی و همکارانش )1394( در مقالهای با استفاده از دو رویکرد غیرساختاری برسنان لئو و پنزار راس رقابت و قدرت بازاری صنعت الستیک و پالستیک ایران در سالهای را بررسی کرده و دریافتند نقصان رقابت در این صنعت وجود داشته و بنگاهها در شرایط دور از رقابت فعالیت میکنند. با مرور پیشینه تحقیق مالحظه میشود تنها مطالعات محدودی با استفاده از رویکرد پانزار راس در بخش صنعت انجام شده است. بنابراین در این مطالعه ضمن بررسی عوامل ساختاری مؤثر در انحصار الگوی رفتاری بخش صنعت با استفاده از رویکرد پانزار راس بررسی میشود. 3. معرفی الگوی تحقیق و تحلیل دادهها همانطورکه در قسمت مبانی نظری بیان شد اقتصاددانان و پژوهشگران عالقمند به رقابت و رفتارهای غیررقابتی معموال از روشهای عملی متفاوت برای ارزیابی میزان رقابت و اندازه انحصار در یک بازار خاص یا در کل اقتصاد استفاده میکنند ازاینرو در این قسمت ضمن معرفی متغیرهای ساختاری همچون تمرکز صرفههای مقیاس و شدت مانع ورود تالش میشود اندازه این متغیرها در بخش صنعت ایران کم ی شود. همچنین در ادامه ضمن معرفی مدل الگوی پانزار راس اندازه قدرت انحصاری در بخش صنعت ایران نیز ارزیابی میشود. تمرکز خریداران و فروشندگان یکی از مهمترین جنبههای سازمانی بازار و ازجمله پرکاربردترین شاخصها در حوزه مدلهای ساختاریاند. این شاخصها معموال به مؤلفههای اساسی همچون تعداد خریداران یا فروشندگان در بازار و چگونگی توزیع بازار بین آنها اشاره دارند. نسبت تمرکز k بنگاه برتر یکی از شاخصهای تمرکز است که بهطور گسترده در کارهای تجربی استفاده میشود. در این شاخص معموال از اطالعات k بنگاه بزرگ در صنعت برای اندازهگیری تمرکز استفاده شده و مهمترین مزیت آن سادگی و سهولت محاسبه است. این شاخص بهصورت زیر محاسبه میشود:

13 13 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا CR K =S 1 +S 2 +S S K = Σ K S, i=1, 2,..., n, n K ) 5 i i=1 همچنین است. بنگاه هر بازاری سهم S و صنعت در بنگاهها تعداد K بهطوریکه اریس توسط بنگاه k تمرکز نسبت شاخص نقایص رفع برای هیرشمن هرفیندال شاخص در موجود اطالعات تمام از که است نحوی به شاخص این ساختمان شد. معرفی 1 هرفیندال بهدست صنعت بنگاههای تمام بازاری سهم مجموع از شاخص این میشود. استفاده صنعت است: زیر شرح به آن فنی رابطه و آمده HHI=S 2 1 +S 2 2 +S S 2 K= Σ K S2 i ) 6 i=1 ود بین تمرکز شاخص این مقادیر. 2 است بازار اندازه کل از بنگاه سهم S بهطوریکه وضعیت بیانگر یک به نزدیک مقادیر بهطوریکه دارد قرار یک و صفر مقدار با مرزی حد در رقابتی وضعیت گواه صفر مقدار و پایین حد به نزدیک شاخص مقدار و انحصاری بازارهای به شاخص این از استفاده با را بازارها میتوان که باشید داشته یاد به. 3 است بازار تمرکزشان که انحصاری رقابت و سست الیگوپولی 0/01 از کمتر تمرکز مقدار با رقابتی باالتر تمرکز با انحصاری و سخت الیگوپولی باالخره و دارد قرار 0/01 < HHI 0/18< بین. 4 کرد تقسیم 0/18 از است بازار انحصاری عملکرد در مؤثر ساختاری متغیرهای از دیگر یکی نیز ورود موانع یدس بهمثابه ورود موانع میشود. اندازهگیری هزینهای مضار شاخص از استفاده با که میان رابطه معموال ساختاری متغیر این میکند. مقاومت رقابت جریان مقابل در که است بازاری قدرت تبیین در مؤثری نقش و کرده بررسی را بازار در بالقوه و واقعی فروشندگان با مختلف شکلهای به بازار یک در ورود مانع میکند. ایفا غیرمتعارف سود کسب و برای معموال صنعتی اقتصاد تجربی مباحث در دیگر سوی از میشود. ظاهر متفاوت اثرات اولینبار که میشود استفاده هزینهای مضار شدت شاخص از ورود مانع شدت ارزیابی شد: ارائه زیر بهصورت )1974( شیرازی خلیلزاده توسط 1. Orris Herfindahel (1959). 2. Carlton and Perloff (2000); P Shukla and Thampy (2011); p ص 25. ) 1379 ( خدادادکاشی 4.

14 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه (n- ) Σ (v i /l ) i=1 i CDR = n (n- ) Σ (v i /l ) i i= صورت کارگر سرانه ارزشافزوده v i /l i کارگران تعداد l i ارزشافزوده v i بهطوریکه ار صنعت ارزشافزوده 50% که کوچکی بنگاههای برای کارگر سرانه ارزشافزوده کسر هک است بزرگی بنگاههای کارگر سرانه ارزشافزوده نشاندهنده مخرج و کردهاند ایجاد میانه سطح در بنگاهها تعداد بیانگر کردهاند. ایجاد را صنعت ارزشافزوده درصد 50 رد بنگاهها از برخی عدممزیت ارزیابی برای شاخص این است. کارگر سرانه ارزشافزوده بهمعنای باشد یک از کوچکتر نسبت این هرچه و میرود کار به بنگاهها دیگر با مقایسه. 1 نیست بهصرفه چندان کوچک مقیاس در تولید که است آن شکلگیری در که است عرضه طرف پایهای متغیرهای دیگر از نیز مقیاس صرفه طرفی از متوسط هزینه منحنی از استفاده با که است مفهومی مقیاس صرفه است. مؤثر انحصار متوسط هزینه بنگاه مقیاس افزایش با خرد اقتصاد نظریه بنابر است. توضیح قابل بلندمدت )MES( 2 کارا مقیاس کوچکترین یا تولید بهینه مقیاس بهعنوان که تولید از سطحی تا مقدار کمترین در تولید متوسط هزینه سطح این در مییابد. کاهش میشود نامیده تجربی مطالعات در کارا مقیاس کوچکترین اندازهگیری و شناسایی بنابراین بود خواهد مقیاس کوچکترین یا تولید بهینه مقیاس سطح به دسترسی با زیرا دارد زیادی بسیار اهمیت متفاوتی آماری روشهای البته میرسند. اقتصادی کارای شرایط به تولیدی بنگاههای کارا میان این در که دارد وجود تجربی مطالعات بیشتر در تولید بهینه مقیاس اندازهگیری برای نقطه فلورنس معیار در کرد. اشاره ویلسون کومانور و فلورنس معیارهای به میتوان اشتغال بازاری سهم از معموال و شده شناخته تولید بهینه مقیاس بهعنوان بنگاهها اندازه میانی معیار در درحالیکه میشود استفاده قراردارد توزیع میانه در که انفرادی بنگاه ستاده یا کل ستاده یا اشتغال درصد 50 از بیشتر که بنگاههایی اندازه متوسط ویلسون کومانور )8( فرمول بهصورت معیارها این تبعی فرم. 3 برمیگیرد در را میکنند تولید را صنعت بود: خواهد ) 7 1. Khalilzadeh-Shirazi (1976); p Minimum Efficient Scale. 3. Eisen (1991); p. 271.

15 ...ناریا تعنص شخب رد یراتفر یوگلا و راصحنا تباقر هزادنا 15 Φ={X 1, X 2,..., X i,..., X n } X Midpoint MES florance ) 8 MES Com-Will = 2 Σ n X i=n/2 i n از سوی دیگر همانطور که در بخش مبانی نظری بیان شد در رویکردهای غیرساختاری عناصر ساختاری بازار )تمرکز مانع ورود و صرفه مقیاس( بر الگوی رفتار بنگاهها مؤثر بوده و به همکاری و ائتالف بیشتر بنگاهها در صنعت ختم شده و شرایط انحصاری را فراهم مینمایند. بنابراین در ادامه برای بررسی الگوی رفتاری در بخش صنعت از مدل پانزار راس استفاده شده است. پانزار راس )1987( برای اندازهگیری رقابت و انواع الگوی رفتاری بنگاهها در سطح بازار مدلی براساس معادله درآمدی فرم خالصهشده 1 ارائه دادند. در این الگو که تغییرات قیمت نهادههای تولیدی در درآمد تعادلی انعکاس مییابد رفتار بنگاهها در بازار با استفاده از شاخصی به نام آماره H سنجیده و ارزیابی میشود. این آماره از مجموع کشش درآمد فرم خالصهشده نسبت به قیمت نهادهها و بهصورت زیر بهدست میآید: H = Σ n dr W i dw i R = Σ n β ) 9 i i=1 i=1 با استفاده از عالمت و اندازه آماره H میتوان درباره انواع الگوی رفتاری بازار تصمیم گرفت. در یک بازار انحصاری افزایش قیمت عوامل باعث افزایش هزینه نهایی کاهش در ستاده تعادلی و کاهش درآمد کل بازار میشود ازاینرو 0 H خواهد بود. در شرایط رقابت کامل افزایش در قیمت عوامل منجر به افزایش هزینهها بهمیزان قیمت عوامل شده و بنابراین ستاده تعادلی بدون تغییر باقی مانده و آماره 1=H است. همچنین در شرایط رقابت ناقص درصد افزایش قیمت نهادهها کمتر از درصد افزایش درآمد بوده و آماره H در محدوده 1>H>0 قرار میگیرد. از سوی دیگر برای محاسبه آماره H در مدل پانزار راس از معادله فرم خالصهشده درآمد به شکل زیر استفاده میشود: 1. Reduced form Revenue Equation.

16 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 16 n Ln(R)=α+ Σ β i Ln(W i )+ Σ ρln(z q )+ε ) 10 i=1 Q q=t نهادههای قیمت W i درآمد بر اثرگذار برونزای عوامل از برداری Z q بهطوریکه درباره منطقی نتیجه به دستیابی برای است شایانذکر. 1 است تعادلی درآمد نیز R و تولیدی بنگاهها اوال که شود فراهم شرایطی باید H آماره از استفاده با رفتاری الگوهای انواع اثر بازار عامالن دیگر رفتار بر بازار در بنگاه هر عملکرد ثانیا باشند بلندمدت تعادل در برونزا متغیرهای )که بازدهی معادله در H آماره از استفاده با است ضروری بنابراین بگذارد. بلندمدت عدمتعادل و تعادل به نسبت است( درآمد خالصهشده فرم معادله متغیرهای همان صفر برابر بازدهی نرخ معادله در آماره این مقدار اگر بهطوریکه گرفت تصمیم بنگاهها بنگاهها عدمتعادل بیانگر صورت این غیر در و داده نشان را بنگاهها بلندمدت تعادل باشد بنگاهها بلندمدت تعادل درباره تصمیمگیری برای زیر بازدهی نرخ معادله از ازاینرو است. میشود: استفاده n Ln(ROA)=α+ Σ β i Ln(W i )+ Σ ρln(z q )+ε ) 11 i=1 Q q=1 خالصهشده فرم معادله متغیرهای همان متغیرها بقیه و بازدهی نرخ ROA بهطوریکه مناسب H آماره استخراج و درآمد خالصهشده فرم معادله تخمین از قبل هستند. درآمد کد سطح در ایران صنعت بخش کلی شمای و تحقیق این متغیرهای مهمترین است آمارگیری طرح دادههای از استفاده با همچنین شود. ارائه )1( جدول در ISIC چهاررقمی ورود موانع و مقیاس صرفههای تمرکز شاخصهای بهکارگیری و ایران صنعت بخش صنعتی کارگاههای اطالعات و آمار از اینرو از شود. ارزیابی نیز ایران صنایع بازار ساختار رد صنعتاند زیربخشهای جزء که 1386 تا 1375 زمانی دوره در بیشتر و کارکن نفر ده )I.S.I.C, Rev.3( 2 صنعتی فعالیتهای بینالمللی استاندارد طبقهبندی ویرایش سومین قالب است. استفادهشده 1. Panzar and Rosse (1987); p International Standard Industrial Classification.

17 17 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا ایران صنعت بخش در تحقیق متغیرهای از کلی شمای 1 جدول متغیر نام میانگین میانه ماکزیمم مینیمم انحراف معیار 8/80 E 12 7/06 E 8 1/28 E 14 6/19 E 11 2/55 E 12 R درآمد 8/79 E 12 4 E 33 1/27 E 14 5/85 E 11 2/54 E 12 Q ستاده 0/0980 0/0063 0/7367 0/2273 0/2400 ROA بازدهی نرخ 4/68 E 11 2/17 E 8 7/17 E 12 8/29 E 10 2/24 E 11 w نیرویکار دستمزد 2/59 E 8 88/60 9/95 E /00 E 8 PM 1 اولیه مواد قیمت 57822/7 34/ / / /4 PE 2 انرژی قیمت 407/11 3/ /2 83/79 121/3 RC 3 سرمایه اجاره نرخ 0/2571 0/0411 1/0000 0/5170 0/5505 CR4 برتر بنگاه 4 تمرکز شاخص 0/1917 0/0018 1/0000 0/1008 0/1731 HHI هیرشمن هرفیندال شاخص 0/0679 0/0906 0/4507 0/2599 0/2627 CDR هزینهای مضار شاخص 0/1874 0/0018 0/9216 0/0930 0/1679 MES2 ویلسون کومانور معیار 0/0895 0/0005 0/6250 0/0084 0/0373 MES1 فلورنس معیار پژوهش. جاری محاسبات منبع: ساختاری جنبههای از یکی بهعنوان صنعتی تمرکز محاسبه برای پژوهش این ادامه در تمرکز شاخصهای از دارد اشاره مختلف بنگاههای بین بازار توزیع چگونگی بر که بازار نتایج است. شده استفاده )CR 4 ( برتر بنگاه چهار تمرکز نسبت و )HHI( هیرشمن هرفیندال سالهای در صنعتی تمرکز شاخصهای متوسط براساس صنایع فراوانی توزیع به مربوط است. شده داده نشان )3( و )2( جدولهای در بررسی مورد صنعت 51 چهاررقمی کد صنعت 131 بین از میشود مشخص )2( جدول به توجه با و اولیه مواد شده تنزیل ارزش که جورگنسون و هال شده ساده رویکرد از استفاده با انرژی و اولیه مواد قیمت 2. و 1 است. آمده بهدست تعدیلشده صنعتی فعالیتهای تورمزدایی شاخص با صنعت یا بنگاه هر انرژی آن در که میشود استفاده PV=w n L+ρ c K+Ω بهصورت نئوکالسیکی رویکرد از سرمایه اجاره نرخ محاسبه برای 4. و 2 سرمایه اجاره نرخ ρ c دستمزد w کار نیروی L سرمایه موجودی k افزوده ارزش V عمدهفروشی قیمت شاخص ρ است. صنعت هر در تحققیافته سود Ω و

18 18 پژوهشنامه بازرگانی شماره 81 زمستان 1395 با سهم بازاری 33 درصد از کل فروش بخش صنعت بهشدت متمرکز بوده و 74 صنعت با سهم بازاری 59 درصد در حد متوسط متمرکزند. از سوی دیگر بررسیهای تکمیلی تمرکز در بخش صنعت کشور گویای این امر است که از میان صنایع مهم و اساسی کشور صنعت تولید مالتا و ماءالشعیر )1553( تولید محصوالت توتون تنباکو و سیگار )1600( تولید جواهرات و کاالی وابسته )3691( صنعت تولید فراوردههای کوره کک ) 2310 (و تولید و تعمیر انواع کشتی )3511( نسبت به سایر صنایع و مقدار متوسط کل صنعت سطوح تمرکز باالتری دارند. جدول 2 توزیع فراوانی صنایع براساس متوسط شاخص تمرکز هرفیندال هیرشمن 0.18 HHI 0.01 HHI<0.18 HHI<0.01 اندازه تمرکز تعداد صنایع فراوانی صنایع )درصد( سهم صنایع از کل فروش منبع: محاسبات جاری پژوهش. جدول 3 توزیع فراوانی صنایع براساس متوسط شاخص تمرکز 4 بنگاه برتر CR 4 >60 CR 4 40 CR 4 <40 اندازه تمرکز تعداد صنایع فراوانی صنایع )درصد( سهم صنایع از کل فروش)درصد( منبع: محاسبات جاری پژوهش. نتایج جدول )3( برمبنای شاخص تمرکز CR4 نیز مؤید این امر است که 59 صنعت با CR 4 و سهم بازاری 53 درصد از کل فروش بخش صنعت بهشدت متمرکز شاخص 60< CR 4 در بوده و 90 صنعت با سهم 65 درصد از کل فروش بخش صنعت و شاخص 40 محدوده باالتری از حد متوسط تمرکز قرار دارند.

19 ...ناریا تعنص شخب رد یراتفر یوگلا و راصحنا تباقر هزادنا 19 همچنین در این بررسی برای محاسبه شدت مانع ورود و مقیاس بهینه تولید بهعنوان دیگر متغیرهای ساختاری مؤثر در عملکرد انحصاری بازار بهترتیب از شاخصهای مضار هزینهای و معیار مقیاس بهینه فلورنس و کومانور ویلسون استفاده شده و نتایج توزیع فراوانی صنایع براساس شاخص مضار هزینهای در جدول )4( آوردهشده است. جدول 4 توزیع فراوانی صنایع براساس متوسط شاخص مضار هزینهای )CDR( +0/5 CDR 0/4-0/5 0/2-0/4 0-0/2 شرح تعداد صنایع 0/02 0/ فراوانی صنایع )درصد( 0/0393 0/ /14 سهم صنایع از کل فروش)درصد( 37/75 منبع: محاسبات جاری پژوهش مقدار CDR نزدیک به صفر نشانگر مرتفع بودن موانع ورود برای تازهواردها است بنابراین هرچه CDR به صفر نزدیکتر باشد شرایط ورود به بازار برای تازهواردها سختتر است. با بررسی ارقام جدول )4( مالحظه میشود CDR در تمام صنایع چهاررقمی ایران کوچکتر از یک است. به این معنا که تنها CDR دو صنعت برابر 0/5 بوده و این شاخص در صنایع دیگر از 0/5 کوچکتر است. افزون بر این در 125 صنعت با سهمی معادل 99/89 درصد این شاخص از 0/2 کوچکتر است. در این میان میتوان صنایع تولید فرآوردههای نفتی تصفیهشده )2320( تولید محصوالت پالستیکی و ساخت الستیک مصنوعی )2413( تولید محصوالت اساسی مسی )2721( و تولید محصوالت توتون تنباکو و سیگار )1600( را نام برد که با باالترین شدت مانع ورود مواجهاند. بنابراین میتوان گفت در بیشتر صنایع ایران مانع ورود مرتفع بوده و نشانگر شرایط دور از رقابت بازار است. نتایج توزیع فراوانی صنایع براساس شاخصهای مقیاس بهینه فلورنس و کومانور ویلسون در جدول )5( ارائهشده است. براساس نتایج جدول )5( مشاهده میشود که با توجه به هر دو روش محاسبه سطح تولید بهینه )MES( تعداد صنایع با MES باال بسیار اندک است بهطوریکه هیچ صنعتی با

20 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 20 ویلسون کومانور- و فلورنس شاخصهای براساس صنایع فراوانی توزیع 5 جدول 0/ /024 55/768 0/7986 0/6971 MES 1 /MES 2 0/1-0/5 0/5-0/ / /008 0/1551 1/ / /183 0/ / ایران صنایع در مقیاس صرفه صنعت تعداد )درصد( صنعت بخش فروش کل از صنایع سهم صنعت بخش فروش کل از صنعت هر سهم متوسط است. شده ارائه ویلسون کومانور معیار مبنای بر MES 2 پایین ارقام و فلورنس معیار برمبنای MES 1 باال ارقام پژوهش. جاری محاسبات منبع: است. MES 2 0/5> صنعت شش در تنها و نداشته فعالیت ایران صنعت بخش در MES=1 هب بنگاهها فعالیت اندازه ایران صنعتی بازارهای بیشتر در که گرفت نتیجه میتوان بنابراین بین در همچنین است. ناچیز بازار اندازه کل با مقایسه در که دارد گرایش فعالیت از سطحی سطحی آن MES 1 مبنای بر که بوده MES 1 0/1 دارای صنعت 124 چهاررقمی کد صنایع است. بازار اندازه 0/1 از کمتر میکند تعیین را خود اندازه حولش در بنگاه که فعالیت از صرفههای از ایران صنایع در گفت میتوان MES اندازه بودن نازل به استناد با ازاینرو MES با صنایع در صنعت بخش فروش از باالیی درصد و نشده بهرهبرداری چندان مقیاس ساختاری متغیر سه ارقام گرفتن نظر در با بنابراین است. شده متمرکز 0/1 از کوچکتر در انحصار و رقابت وضعیت درباره میتوان ورود مانع شدت مقیاس صرفههای تمرکز بر داللت CR 4 و HHI تمرکز شاخص دو شد مالحظه که همانگونه کرد. قضاوت ایران بخش از قابلتوجهی سهم و بوده متمرکز ایران صنایع از باالیی درصد که داشتند امر این هب ورود میدهد نشان ورود موانع بودن مرتفع همچنین دادهاند. اختصاص بهخود را صنعت صرفههای از ایران صنعت بخش در که شد مشخص دیگر سوی از است. مشکل ایران صنایع است. بنگاهها اندازه بودن کوچک از ناشی امر این و نشده بهرهبرداری مقیاس دور ایران صنعت بخش گرفت نتیجه میتوان فوق مباحث گرفتن نظر در با درمجموع توجه با بلکه نیست مقیاس صرفههای انحصار دلیل اما است نزدیک انحصار به و رقابت از بودن انحصاری اصلی دلیل دولت که کرد ثابت میتوان ایران اقتصادی واقعیتهای به

21 ...ناریا تعنص شخب رد یراتفر یوگلا و راصحنا تباقر هزادنا 21 بخش صنعت ایران است. به این منظور عالوه بر توجه بهاندازه تمرکز برای صنایع انفرادی توجه به ارقام تمرکز کلی برای بخش صنعت نیز مناسب است بهگونهای که بررسی ارقام تمرکز کلی در سال 1375 نشان میدهد سهم 200 بنگاه برتر معادل 56/58 درصد کل فروش بخش صنعت بوده و این سهم در سالهای بعدی افزایش یافته است. در سال 1386 نیز سهم 200 بنگاه برتر از میان بنگاه که در بخش صنعت فعال بودهاند معادل 62 درصد بود. به بیان بهتر 1/3 درصد بنگاهها 62 درصد کل فروش بخش صنعت را به خود اختصاص داده بودند. همچنین نکته قابلتوجه اینجا است که تمام این بنگاهها دولتی هستند. پس از ارزیابی شرایط رقابت و انحصار از طریق روش غیرپارامتریک نوبت آن رسیده است که وضعیت انحصار در ایران با استفاده از روشهای غیرساختاری بررسی شود. بنابراین از دو معادله درآمد و بازدهی مدل پانزار راس بهصورت زیر برای تصمیمگیری درباره انواع الگوی رفتاری و بررسی تعادل بلندمدت بنگاهها در بخش صنعت ایران استفاده میشود. LTR it =α i +β 1 Lw it +β 2 LRc it +LPm it +LPe it +ρlcr4 it +γ i LQ it +μ it )12 LROA it =α i +β 1 Lw it +β 2 LRc it +LPm it +LPe it +ρlcr4 it +γ i LQ it +ν it )13 LRc it لگاریتم قیمت Lw it لگاریتم دستمزد LTR it لگاریتم ارزش درآمد بهطوریکه LCR4 it LPe it لگاریتم قیمت انرژی LPm it لگاریتم قیمت مواد اولیه و واسطهای سرمایه LROA it LQ it لگاریتم ارزش ستاده تولیدی )متغیر مقیاس( لگاریتم تمرکز چهار بنگاه برتر μ it جمله خطا هستند. لگاریتم نرخ بازدهی و, ν it قبل از برآورد معادالت رگرسیونی درآمد و بازدهی در مدل پانزار راس برای جلوگیری از تخمین رگرسیون ساختگی 1 بهدلیل غیرواقعی بودن نتایج این رگرسیونها باید آزمونهای ریشه واحد و وجود همانباشتگی 2 بین متغیرها انجام شود. نتایج آزمون ایستایی متغیرها با استفاده از آزمون لیوین لین و چو )LLC( 3 نشان میدهد متغیرها در سطح غیرایستا بوده 1. Spurious Regression. 2. Cointegration. 3. Levien, lin and Chu.

22 22 پژوهشنامه بازرگانی شماره 81 زمستان و با یکبار تفاضلگیری ایستا میشوند. همچنین آمارههای آزمون همانباشتگی پدرونی فرض عدم همانباشتگی بین متغیرها را رد میکند یعنی متغیرها در بلندمدت همانباشتهاند. ازاینرو بدون هیچگونه نگرانی میتوان تخمین ضرایب در معادالت را انجام داد. همچنین باید نوع دادهها از جهت Pool یا پنل بودن و شیوه تخمین مدل نیز مشخص شود )در این پژوهش برای تعیین نوع مدل از آزمون F لیمر 2 استفاده شده است(. جدول 6 محاسبه آماره F لیمر آماره F لیمر ) 1291 وF)124 =4/923 prob=0/0000 ) 1291 وF)124 =4/099 prob=0/0000 معادله درآمد در مدل پانزار- راس معادله نرخ بازدهی در مدل پانزار- راس منبع: محاسبات جاری پژوهش. با توجه به جدول )6( در معادله بازدهی و درآمد آماره F نشانگر رد فرضیه H0 است. رد فرضیه صفر به این مفهوم است که عرض از مبدأ برای هریک از صنایع موردبررسی متفاوت بوده و مدل از نوع پنل خواهد بود. حال اگر پنل بودن دادهها اثبات شود باید نسبت به تخمین معادالت به روش پنل با اثرات ثابت )FE( و مدل پنل با اثرات تصادفی )RE( تصمیمگیری شود. در این مقاله از اثرات ثابت استفاده شده زیرا آزمون هاسمن 3 مؤید آن است که مدل پنل با اثرات ثابت )FE( بوده است )جدول 7(. جدول 7 آزمون هاسمن در معادالت درآمد و نرخ بازدهی آزمون هاسمن X 2 =44/315 =Prob 0/0000 X 2 =98/486 =Prob 0/0000 معادله درآمد در مدل پانزار راس معادله نرخ بازدهی در مدل پانزار راس منبع: محاسبات جاری پژوهش. 1. Pedroni (2004). 2. F-Limer Test. 3. Hausman.

23 23 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا اول مرتبه عدمخودهمبستگی و واریانس ناهمسانی آزمون به )8( جدول در همچنین و ناهمسانی آزمونهای در است. شده اشاره بازدهی و درآمد معادالت در 1 ولدریج عدمخودهمبستگی و واریانس همسانی بر داللت بهترتیب صفر فرضیه عدمخودهمبستگی دارد. اخالل اجزای بین اختالل جمالت عدمخودهمبستگی و واریانس ناهمسانی آزمون 8 جدول راس پانزار مدل در درآمد معادله خودهمبستگی عدم H0: واریانس همسانی H0: X 2 =2/63 prob =0/4432 X 2 =2/15 prob =0/3421 ) 123 وF)1 =66/463 prob = 0/0000 ) 123 وF)1 60/77= prob 0/0000= راس پانزار مدل در بازدهی معادله پژوهش. جاری محاسبات منبع: آزمون در اما است بازدهی و درآمد معادله در واریانس همسانی بیانگر )8( جدول نتایج رد را دارد اختالل جمالت خودهمبستگی عدم بر داللت که صفر فرضیه خودهمبستگی جمله کردن وارد با و بوده اول مرتبه خودهمبستگی دارای معادله دو بنابراین میکند. رابطه ضرایب الزم آزمونهای انجام از پس ادامه در کرد. رفع را آن میتوان AR (1) اثرات با مربعات حداقل بهروش صنعت بخش در پنل دادههای از استفاده با )13( و )12( 9(. )جدول میشود زده تخمین 2 ثابت بازدهی نرخ و درآمد خالصهشده معادلههای تخمین از پس )9( جدول به توجه با کشش مجموع حاصل که شاخص این میآید. بهدست راس پانزار شاخص محاسبه امکان 0/2972 با برابر درآمد معادله خالصهشده فرم برای است نهادهها قیمت به نسبت درآمدی یک و صفر محدوده در که H TR 0/2972= آماره این عددی مقدار به توجه با ازاینرو است انحصاری و رقابتی رفتار وجود فرضیه که والد آزمون آماره به استناد با همچنین و دارد قرار رقابت شرایط در ایران صنعت بخش بنگاههای که داشت انتظار میتوان میکند رد را برازش خوبی نشانگر 0/9967 مقدار با R 2 آماره این بر عالوه میکنند. فعالیت انحصاری میان خودهمبستگی وجود عدم بیانگر نیز 2/216 مقدار با واتسون دوربین آماره است. مدل 1. Wooldrige First Order Autoregressive. 2. Least Square Dummy Variables.

24 24 پژوهشنامه بازرگانی شماره 81 زمستان 1395 جمالت اختالل و آماره F با مقدار 2987/24 و احتمال صفر بیانکننده قابلاتکا بودن نتایج است. همچنین برای بررسی تعادل یا عدمتعادل بلندمدت بنگاهها باید در معادله نرخ بازدهی H ROA استفاده شود بهطوریکه این شاخص در تعادل بلندمدت بنگاهها مقدار از شاخص صفر و در عدمتعادل بنگاهها مقادیر کمتر از صفر را اختیار میکند. جدول 9 نتایج مربوط به تخمین ضرایب در معادله درآمد و نرخ بازدهی مدل پنزار راس معادله نرخ بازدهی معادله درآمد فرم خالصه نام متغیر 0/8649)0/5283( 1/1265**)0/1830( Constant جمله ثابت )0/2233( ** 0/2104 0/0277**)0/0076( LRc لگاریتم قیمت سرمایه )0/0078( ** 0/0167 )0/0026( 0/0017 LPm لگاریتم قیمت مواد اولیه و واسطه 0/0244)0/0288( )0/0010( ** 0/0424 LPe لگاریتم قیمت انرژی )0/0383( ** -0/2501 )0/0128( ** 0/2254 Lw لگاریتم دستمزد )0/0515( ** 0/1027 )0/0171( ** 0/0836 LCR4 لگاریتم تمرکز 4 بنگاه برتر )0/0366( ** 0/0936 )0/0110( ** 0/7326 LQ لگاریتم ارزش ستاده تولیدی )0/0264( ** 0/1808 )0/0261( ** 0/2357 AR(1) جمله خودهمبستگی مرتبه اول H ROA =0/0014 H RT 0/2972= Σβ i کشش درآمد نسبت به قیمت نهادهها 11/043)0/000( 2987/24)0/000( F آماره 0/5378 0/9967 R 2 آماره 2/056 2/2164 D.W آماره آزمون والد آماره آزمون فرضیه الگوی رفتاری آماره آزمون فرضیه وجود تعادل بلندمدت χ 2 =0/0011 prob =0/ χ 2 =421/92 Prob =0/000 χ 2 =2357/25 Prob =0/000 Lpm+Lpe+Lw+LRc=0 Lpm+Lpe+Lw+LRc=1 مقادیر داخل پرانتز انحراف معیار ضرایب بوده و عالمت ** بیانگر معناداری ضرایب در سطح احتمال 1 درصد است. منبع: محاسبات جاری پژوهش. نتایج تخمین معادله نرخ بازدهی نیز نشان میدهد مجموع کشش بازدهی نسبت به قیمت H ROA است. همچنین پذیرش آزمون فرضیه وجود تعادل بلندمدت نهادهها برابر 0/0014=

25 25 هزادنا تباقر راصحنا و یوگلا یراتفر رد شخب تعنص...ناریا زا میکنند. فعالیت بلندمدت تعادل در صنعت بخش در بنگاهها که است آن بیانگر بنگاهها مدل کل معناداری و برازش خوبی,F R 2 آمارههای عددی مقدار معادله این در دیگر سوی را اختالل جمالت میان خودهمبستگی وجود عدم D.W واتسون دوربین آماره و رگرسیون مرف درآمد و بازدهی معادله تخمین به استناد با کلی نتیجهگیری یک در ازاینرو میدهد. نشان رقابت وضعیت در و بلندمدت تعادل در بنگاهها میشود مشاهده راس پانزار- مدل خالصهشده دارد. وجود ایران صنعت بخش در رقابت نقصان بهعبارتدیگر میکنند. فعالیت انحصاری مالحظات و جمعبندی رقابت از ایران صنعت بخش انحراف میزان ارزیابی یعنی تحقیق این هدف به توجه با است. شده استفاده راس پانزار الگوی و غیرساختاری روش از هدف این به دستیابی برای از بهرهگیری با ایران صنعت بخش ساختاری وضعیت راس پانزار مدل تخمین از قبل البته شد. ارزیابی ساختاری متغیرهای اندازه هم دهد می نشان ورود موانع و صنعتی تمرکز شاخصهای محاسبه از حاصل نتایج بخش CR4 برتر بنگاه چهار تمرکز هم و HHI هیرشمن هرفیندال شاخصهای براساس برحسب ورود موانع اندازه و بوده متمرکز ایران صنعت چهاررقمی صنایع از قابلتوجهی شاخص اندازه اما دارد. داللت ایران صنایع در ورود موانع بودن مرتفع بر نیز CDR شاخص صرفههای از ایران صنعت بخش در که است امر این مؤید صنعتی زیربخش 131 در MES بازار اندازه با مقایسه در بنگاهها اندازه بهتر بهعبارت است. نشده استفاده بهخوبی مقیاس مقیاس صرفههای ایران صنایع انحصار و باال تمرکز علت درواقع و بوده کوچک بسیار و صنعتی بازارهای به ورود موانع بودن مرتفع و باال تمرکز به توجه با اساس براین نیست. صنعتی بازارهای در باال انحصار و تمرکز گفت میتوان مقیاس صرفههای اندازه بودن پایین به توجه با بلکه نیست مقیاس صرفههای بازاری قدرت و انحصار علت و بوده رایج امری و دولتی اقتصاد به را آن علت میتوان انقالب( از پس )بهویژه ایران اقتصاد مدیریت نحوه اساسی قانون 44 اصل به توجه با و انقالب از پس درواقع داد. نسبت ورود موانع انواع وجود ایران اقتصاد سرنوشت بر دولتی مدیران و شده دولتی ایران اقتصاد از قابلتوجهی بخش برای را زمینه سنواتی بودجه طریق از نیز قانونگذاری دستگاه دیگر سوی از شدند. مسلط ساخت. فراهم دولتی بنگاههای از حمایت انواع

26 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 26 رویکرد از استفاده با ساختاری متغیرهای و شاخص از صرفنظر مقاله این در همچنین است بازار وضعیت معرف که H شاخص راس پانزار معرفیشده مدل و غیرساختاری نهادهها قیمت به نسبت بازدهی نرخ کشش مجموع محاسبه به مربوط نتایج شد. محاسبه آزمون پذیرش و H ROA 0/0014= برابر عددی مقدار با راس پانزار بازدهی نرخ معادله در تعادل در ایران صنعت بخش در بنگاهها میدهد نشان بنگاهها بلندمدت تعادل فرضیه خالصهشده فرم درآمدی معادله در H TR آماره دیگر سوی از میکنند. فعالیت بلندمدت و دارد قرار یک و صفر محدوده در )که H TR 0/2972= برابر عددی مقدار با مدل این صنعت بخش بنگاههای فعالیت بیانگر میکند( رد را انحصاری و رقابتی رفتار فرضیه آزمون در H شاخص اندازه و مقدار به توجه با بنابراین است. انحصاری رقابت شرایط در ایران البته دورند. رقابت از ایران صنعت بازارهای عمده بخش گفت میتوان راس پانزار مدل بنگاههای تسلط دولتی حمایتهای که است این مؤید ایران اقتصاد در آشکارشده وقایع در دولت فعاالنه دخالت اقتصادی فعاالن محدودیت تمرکزگرایی شبهدولتی عمومی وجود است. رقابت از دوری و تمرکز عمده دالیل از اقتصادی امنیت عدم و تحریم اقتصاد دولتی که بنگاهها این و آورده فراهم مسلط بنگاههای برای آرامی زندگی وضعیتی چنین کیفیت بهبود به نسبت نمیشوند تهدید رقبا سوی از آنکه دلیل به هستند شبهدولتی یا هرچه دوری برای زمینه و نداشته تعهدی کارایی بهبود و هزینه کاهش قیمت کاهش الگوی ساختاری شاخصهای به استناد با ازاینرو میشود. فراهم رقابت از اقتصاد بیشتر هب فضایی در ایران صنعتی بازارهای که کرد ادعا میتوان تحقیق یافتههای و بنگاهها رفتاری ختم اقتصاد در رقابت تخریب به بهخودیخود مسأله این و کرده فعالیت مؤثر رقابت از دور میشود: ارائه زیر پیشنهادهای اساس این بر میشود. افزایش و مشارکت غیررقابتی رفتارهای و تمرکز کاهش برای فوق بهمراتب توجه با افزایش خصوصی مالکیت رعایت مقرراتزدایی طریق از خصوصی بخش فعالیت میشود بازار به خصوصی بخش ورود مانع که قوانینی اصالح اقتصادی امنیت یابد. کاهش غالب بنگاههای بازاری سهم و یافته گسترش بازار اندازه میشود توصیه نهادهای به است نشده بهرهبرداری مقیاس صرفههای از صنعت بخش در که آنجا از و کوچک بنگاههای عمودی یا افقی ادغام با میشود توصیه رقابت پایشکننده و مقیاس صرفه از بهرهبرداری امکان تا دهند افزایش را بنگاهها اندازه متوسط

27 ...ناریا تعنص شخب رد یراتفر یوگلا و راصحنا تباقر هزادنا 27 افزایش قدرت رقابت بنگاههای صنعتی در بازار جهانی فراهم شود. با توجه به مرتفع بودن موانع ورود در مقابل بنگاههای بالقوه پیشنهاد میشود موانع ورود مصنوعی و حمایتهای دولتی از بنگاههای قدیمی دارای قدرت بازاری حذف شود. برای رفع نقصان رقابت و رفتار غیررقابتی در بخش صنعت به نهادهای پایشکننده رقابت استفاده از ابزارهای نظارتی و کنترل مستقیم برای جلوگیری از توافق ضمنی یا آشکار بنگاهها بر سر قیمت و مقدار توصیه میشود.

28 1395 زمستان 81 شماره بازرگانی پژوهشنامه 28 منابع مؤسسه ایران اقتصاد در انحصاری فعالیتهای حجم و قدرت ارزیابی ) 1379 ( فرهاد خدادادکاشی اول. چاپ تهران بازرگانی پژوهشهای و مطالعات علوم کتب تدوین و مطالعات سازمان تهران: کاربرد( و )نظریه صنعتی اقتصاد ) 1389 ( فرهاد خدادادکاشی دوم. چاپ علومانسانی توسعه و تحقیق مرکز )سمت( دانشگاهها انسانی در انحصاری قدرت تطبیقی»مقایسه ) 1394 ( گراوند خدیجه و نورانیآزاد سمانه فرهاد خدادادکاشی صص )3( ش اقتصاد کاربردی نظریههای فصلنامه ایران«پالستیک و الستیک صنعت رد مقیاس صرفههای و ورود مانع شدت»تمرکز ) 1390 ( نصیریاقدم علی و محمدنبی شهیکیتاش ش 8 مقداری اقتصاد فصلنامه مؤثر«انحصار ساختار از ناشی رفاهی هزینههای و ایران آبی کولر صنعت صص )1( مدلهای براساس ایران کارخانه صنایع ساختار»بررسی ) 1393 ( نوروزی علی و محمدنبی شهیکیتاش 49. صص 79 - )11( ش 3 ایران کاربردی اقتصادی مطالعات فصلنامه غیرساختاری«و ساختاری رد بازار قدرت و کارا ساختار»اعتبارنظریههای ) 1393 ( هادیزادگان معصومه و احمد صدراییجواهری صص )69( ش 23 اقتصادی سیاستهای و پژوهشها فصلنامه ایران«داروسازی صنعت سالهای طی بیشتر و کارکن نفر ده صنعتی کارگاههای از آمارگیری طرح ایران آمار مرکز نظریه نسبی اهمیت و ایران کارخانهای صنایع در انحصاری قدرت»اندازه ) 1393 ( سمانه نورانیآزاد تهران. نور پیام اقتصاد دانشکده دکترای رساله آن«تبیین در بازار تمرکز دکترین و کارایی Acikalin, S. and L. Sakinc (2015); Assessing Competition with the Panzer- Ross Model in the Turkish Banking Sector, Journal of Economics Bibliography, no.2(1), pp Ajisafe, R. A. and A. E. Akinlo (2013); Testing for Competition in the Nigerian Commercial Banking Sector, Modern Economy, no.4, pp Al-Muharrami, S.; K. Matthews and Y. Khabari (2006); Market Structure and Competitive Conditions in the Arab GCC Banking System, Journal of Banking and Finance, no.30, pp Bikker, J. A.; S. Shaffer and L. Sperdijk (2012); Assesing Competition With The Panzer- Rosse Model. The Role of Scale, Costs and Equalibrum, Review of Economic and Statistics, no.94(4), pp Bresnahan, T.F. (1989); Empirical Studies Concept of Industries with Market Power. in: Schmalensee, R. and Wiling, R. (Eds.), Handbook of industrial Organization, no.2, pp Carelton, D.W. & I. M. Perloff (2000); Modern Industrial Organization, Third ed, Addison- Wesley, New York Clark, R.; S. Davies and M. Waterson (1984); The Profitability Concentration Relationship: Market Power or Efficiency, Journal of Industrial Economics, no.32, pp Cowling, K. and M. Waterson (1976); Price-cost Margins and Market Structure,

29 ...ناریا تعنص شخب رد یراتفر یوگلا و راصحنا تباقر هزادنا 29 Economica, no.43(171), pp Eisen, R. (1991); Market Size and Concentration: Insurance and European Internal Market 1992, The Geneva Papers on Risk and Insurance, no.16, pp Fischer, T. and D.R. Kamerschen (2003); Measuring Competition in the U.S. Airline Industry Using the Rosse-Panzer Test, Journal of Applied Economic, no.4(1), pp Hamza, H. and S. Kachtouli (2014); Competitive Conditions and Market Power of Islamic and Commercial Banks, Journal of Islamic Accounting and Business Research, no.5(1), pp Khalilzadeh-Shirazi, J. (1974); Market Structure and Price Cost Margins in UK Manufacturing Industries, The Review of Economic and Statistics, no.56(1), pp Khalilzadeh-Shirazi, J. (1976); Market Structure and Price Cost Margins a Comparative Analysis of U.K and U.S Manufacturing Industries, Economic Inquiry, no.14(1), pp Lands, W. M. and R.A. Posner (1981); Market Power in Antitrust Cases, Harvard Law Review, no.94(5), pp Matthews, K.; V. Murinde and T. Zhao (2007); Competitive Conditions among the Major British Banking, Journal of Banking and Finance, no.31, pp Panzer, J.C. & J.N. Rosse (1987); Testing for Monopoly Equilibrium, The Journal of Industrial Economics, no.35(4), pp Pastory, D. and J. Moshi (2015); Commercial Banks Competition in Tanzania: Application of the Modified Panzar- Ross Model, European Journal of Business and Management, no.6(19), pp Pellecchia, A. & P. Coccorese (2013); Multimarket Contact, Competition and Pricing in Banking, Journal of International Money and Finance, no.37, pp Perloff, J.M; L. S. Karp and A. Golen (2007); Estimating Market Power and Strategies, Cambridge University Press. Rosenbaum, D. I. (1994); Efficiency V, Collusion: Evidence Cast in Cement, Review of Industrial Organization, no.9, pp Shaffer, S. (1983); Non-structural Measures of Competition: Toward a Synthesis of Alternatives, Economic Letters, no.12, pp Shukala, U. K. and A. Thampy (2011); Analysis of Competition and Market Power in the Wholesale Electricity Market in India, Energy Policy, no.39, pp Simbanegavi, W.; J.B. Greenberg & T. Gwatidzo (2015); Testing for Competition in the South African Banking Sector, Journal of African Economies, no.24(3), pp Stavark, D. & I. Repkova (2011); Estimation of the Competitive Conditions in the Czech Banking Sector, MPRA Paper, Tsutsui,Y. and A. Kamesaka (2005); Degree of Competition in Japanese Securities industry, Journal of Economic and Business, no. 57, pp

30 30 پژوهشنامه بازرگانی شماره 81 زمستان 1395